Hapis cezası, kişisel özgürlüğü bağlayıcı ceza türü. Hükümlünün genellikle ceza-evif”) gibi bir kurumda tutulması yoluyla yerine getirilir. Korkutma-önleme, korkutma-uslandırma işlevlerini karşılamada en etkili yol olarak kabul edilmekle birlikte özgürlükten yoksun bırakılmanın ruhsal bozukluklara yol açtığı ve cezaevinden Çıkıldığında sosyal yaşama uyumun zorlaştığıda bilinmektedir. Avrupa’da çağdaş anlamda cezaevi kullanılmasına 17. yüzyılda başlanmış, İngiltere’de cezaevi koşullarının iyileştirilmesinde John Howard’ın çalışmalarının büyük etkisi olmuştur.
Hapis cezalarının infazı konusunda başlıca dört sistem vardır. Bunlardan birincisi 1829’da Philadelphia’daki Doğu Eyalet Cezaevi’nde uygulamaya konan ve hükümlünün gece gündüz sürekli hücrede bulundurulmasını öngören Pennsylvania sistemidir; temelinde yalnızlığın pişmanlık getirmeye ve kendini ıslaha yaradığına ilişkin Quaker inancı yatar. Ikincisi, hükümlülerin gündüz bir arada, ama hiç konuşmadan çalıştırılmalarını, geceleri ise hücrede bulundurulmalarını öngören Auburn sistemidir. Adını New York’un Auburn Eyalet Hapishanesi’nden alan bu sistem ABD’de zamanla Pennsylvania sisteminin yerine geçmiştir. Her iki sistem de suçlularla bir arada bulunmanın suça eğilim yarattığını ya da bu eğilimi pekiştirdiğini varsayar. Uçüncüsü, not ya da puan sisteminin geliştirilmiş biçimi olan ve başlangıçta sıkılığı, sürenin sonu yaklaştıkça ve hükümlü iyi hal gösterdikçe yumuşamayı öngören ırlanda sistemidir. Son olarak da cezaevlerinde bilimsel yöntemlerle uslandırma-sosyalleştirmeyi ve suçluda kendi kendini kontrol duygusunu geliştirmeyi amaçlayan yeni sistemden söz edilebilir.
Türk hukukunda hapis cezaları ağır hapis, hapis ve hafif hapis olarak belirlenmiştir. Ağır hapis cezası, müebbet ya da geçici olabilir; müebbet hükümlünün ömrünün sonuna değin, geçiciyse, yasada sürenin açıkça gösterilmediği durumlarda 1-24 yıl sürebilir. Hapis cezası 7 günden 20 yıla kadardır; yasada süre açıklanmamışsa yukarı sınır 5 yıldır. Hafif hapis cezası 1 günden 2 yıla kadardır. Kısa süreli hapis cezası bir başka cezaya ya da tedbire çevrilebilir. Bunlar para cezası, aynen iade ya da tazmin, 6 ayı geçmemek üzere bir eğitim ya da uslandırma kurumuna devam etme, bir yılı geçmemek üzere belli bir yere gitmekten, bazı faaliyet ya da meslek ve sanatı icradan yasaklanma, her tür ehliyet ve ruhsatnamenin bir aydan bir yıla kadar geçici olarak geri alınması biçiminde olabilir. Kısa süreli hapis cezalarının belli koşullar altında hükümlünün oturduğu yerde, hafta sonlarında ya da cezaevinde geceleri yerine getirilmesi de söz konusu olabilir.
