Gümrü Antlaşması, Kurtuluş Savaşı’nda TBMM Hükümeti ile Ermenistan arasında imzalanan ve Ermenistan’la Türkiye arasındaki savaşı sona erdiren antlaşma (2 Aralık 1920). Ankara Hükümeti’nin imzaladığı ilk uluslararası antlaşmadır.
30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi’nden sonra Osmanlı Devleti Kafkasya Cephesi’ndeki birliklerini geri çekmek zorunda kalınca Ermenistan DoğuAnadolu’daki bazı bölgeleri işgal etmişti. İşgalcilere karşı bir süre milisler aracılığıyla mücadele eden Doğu Cephesi komutanı Kazım Karabekir 26 Nisan 1920’de TBMM Hükümeti’ne başvurarak askeri bir harekat için izin verilmesini istedi. Ama Ankara Hükümeti, İtilaf Devletleri’nin San Remo’daki toplantılarını öne sürerek, böyle bir harekatın siyasal açıdan doğru olmayacağını belirtti. Ermenilere karşı mücadelenın Elviye-i Selase’deki (Kars, Batum, Ardahan) direniş çetelerinin güçlendirilerek yürütülmesını ıstedi. Ankara, harekatı ikinci kez de Sovyet hükümetiyle yeni ilişki kurulmakta olduğunu öne sürerek erteledi. Ama sonunda koşulların elverişli duruma geldiğini düşünerek Doğu Harekatı’nın başlatılmasına karar verdi.
Harekete geçen birlikler 29 Eylül 1920’de Sarıkamış’ı, 30 Ekim’de de Kars’ı geri aldı. Karabekir komutasındaki kuvvetler Gümrü (bugün Leninakan, Ermenistan SSC) yönünde ilerlerken buradakı Ermenı komutanının ateşkes istediği öğrenildi. Doğu Cephesi komutanlığı, hareketin ancak Gümrü’ nün de boşaltılması kaydıyla durdurulacağını bildirdi. Ermeniler bu öneriyi önce kabul ettiler ama ardından TBMM Hükümeti’nin ilettiği’ yeni önerideki silah ve cephane isteğini gerekçe göstererek direnişi sürdüreceklerini açıkladılar. Doğu Cephesı harekatı 12 Kasım’da yeniden başladi. Türk birlikleri 13 Kasım’da lğdır’a girdiler. Bu arada Ermenilerin Gümrü’yü boşalttıktan sonra çekildikleri Cesur da ele geçirildi. Ermeniler bunun üzerine yenıden barış ıstedıler. Barış görüşmeleri 22 Kasım’da Gümrü’de başladı. Ermenistan Taşnak Hükümeti ile TBMM Hükümeti arasında 2 Aralık’ta imzalanan Gümrü Antlaşması’na göre Kars sancağının bütünü Türkiye topraklarına katılıyor, ayrıca antlaşma öncesinde Ermenistan’ın elinde bulunan Kulp (Tuzluca) kazası Türklere veriliyordu. Ermenistan hükümeti, antlaşmanın 10. maddesiyle de Doğu Anadolu’da bir bölüm toprağın Ermenılere verilmesini öngören Sevres Antlaşması’nı yok sayacağını açıklıyordu.
Antlaşmanın 18. maddesine göre, antlaşma hükümleri TBMM ve Ermenıstan Taşnak hükümetlerince onaylanacaktı. Ama antlaşmanın imzalanmasından bir gün sonra Ermenistan Kızıl Ordu’nun denetımıne gırdiği ve burada bir Sovyet hükümeti kurulduğu için Gümrü Antlaşması onaylanamadı. Bu antlaşma 16 Mart 1921’de Sovyetler Birliği’yle imzalanan Moskova Antlaşması ile 13 Ekim 1921’de Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Sovyet hükümetleriyle imzalanan Kars Antlaşması’nın temelini oluşturdu.
