Ayçiçeği (Helianthus annuus L.)
Diğer İsimleri: Günebakan, gündoğdu, şeyhşamer.
Kökeni ve Yayılışı Şekli: M.Ö. 3000 yıllarında Amerikan yerlileri tarafından kullanıldığına ait kayıtlar mevcuttur. Peru ve Meksika orijinalidir. Güney ve Kuzey Amerika’nın kurak bölgelerindeki çok sayıdaki eyalette yabani olarak yetişmektedir. Yaklaşık 65 türünden 15 adedi Güney Amerika’da, 50 adedi de Kuzey Amerika’da bulunmaktadır. Ayçiçeği Avrupa’ya 16. y.y.da İspanya’ya, 1625’te İngiltere’ye, 1787’de Fransa ve Orta Avrupa’ya.T. Dünya Savaşında da Romanya göçmenleri tarafından Trakya’dan ülkemize getirilmiştir. Bugün çok sayıda ülkede, bitkisel yağ üretimi amacıyla geniş alanlarda yetiştirilmektedir. ülkemizin birinci derecedeki yağ bitkisidir. Yağlık ve çerezlik olarak iki farklı formu vardır.
Bitkinin Özellikleri: Bir yıllık, dik gelişen, 1,5-2,0 m boyunda, otsu bir bitkidir. Sap, yağlık çeşitlerde kısa, çerezlik çeşitlerde daha uzundur. Sapta, yabani formlarda dallanma olduğu halde kültür formunda dallanma istenmez. Her dalın ve sapın ucunda tabla oluşur. Çiçek bu tabla üzerinde bulunur. Allogami hakimdir. Çiçek, sarı renklidir. Tabla çapı, 60 cm kadar olabilir. Meyvenin dış kısmında, sert, beyaz, siyah, gri renkli bir kabuk vardır. Meyve, 7-5 mm uzunluğunda, 3-7 mm kalınlığında ve 4-5 mm enindedir. İçerisinde bir adet tohum vardır.
İçerikleri: Tohumda, %5-11 su, %22-50 ham yağ, %14-30 ham protein, %10-16 hazmolabilir protein, %3-5 ham kül, %25-35 azotsuz maddeler, %15-30 selüloz, 3000 mg/kg B2, 0,44 mg/kg Bl vitamını içerir. Yağlık çeşitlerin tohumunda %40-65 yağ, çerezlik çeşitlerde daha düşüktür. 1000 tane ağırlığı 40-200 g arasındadır. Yağı, iyi kalitede yemeklik yağdır. Yağ, doymamış yağ asitlerinden %58-67 linoleik, %28 oleik, %6-7 palmitik, %3-4 stearik asit ile az miktarda palmitoleik, linolenik, arachidik behen asidi ihtiva eder. Bu özelliği ile kızartmalarda kullanılınamalıdır.Küspede; %45-50 ham protein, %25-30 karbonhidrat, %10-12 su, %5-6 ham kül bulunur. Ayrıca, lisin (%1,8), glicin (1,8), metionin (1,6), sistin (0,7) ve triptofan (%0,6) amino asitleri de içerir.
Kullanım Önerileri: Tohumlarından faydalanılır. Tohumunda zengin doymamış yağ asitleri (%58-67 linoleik asit) nedeniyle, damar sertliği olanlar için ideal bir yemeklik yağdır. Kızartmada ve margarinde kullanılmamalıdır. Yağında kolesterol, yok denecek’ kadar düşük miktardadır. Kolesterolü düşürür, cinsel gücü artırır, bedensel ve zihinsel yorgunluğu giderir, kalp, sinir ve iktidarsızlığı önler, kurdeşenin sebep olduğu kaşıntıları önler. Esansı, verem tedavisinde kullanılır.
Tohumundan hazırlanan lapası; çıbanların olgunlaştırılmasında, soğuk algınlığında, solunum yolları hastalıklarının tedavisinde başarı ile kullanılır. Tohumundan hazırlanan çayı da aynı etkilere sahiptir. Bunun için 100 g tohum, 1 litre suda kaynatılıp soğutulduktan sonra elde edilen suyu, yemek aralarında birer bardak içilir. Tohumun yenmesi ile de idrarı artırır, göğsü yumuşatır.
Çiçek ve yapraklarından hazırlanan infüsyon çayı, ateş düşürür ve balgam söktürür.
Not: Bilinen bir yan etkisi yoktur. Hangi gerekçe ile olursa olsun, tohumları, kavrulmadan yenmelidir.
