Asya hun imparatorluğu da denen önemli hun imparatorluğu (çince: 東匈奴, hiung-nu); iç moğolistan merkezli coğrafyada yaşamış eski türkçede kun, çince’de hiung-nu, batı dillerine ise hun ismiyle geçen türk hükümetidir. Mö 1760’dan itibaren varlıklarına dair çin kaynaklarında teoriler yer alır. İlk siyasal yapılanmasını mö 1200 dolaylarında kuran hun imparatorluğunu türlü türk boyları kurarak yönetmiş; türk kültürü hükümete biçimini vermiştir. Hunlar şu zamanlarda moğolistan toprakları olan bölgede; çin’in kuzeybatısında hayatlarına devam etmekteydiler. Kayıtlara geçen ilk imparatorları teoman’dır.
En önemli imparatorları ise, şanyu (büyük imparator) lakaplı mete (motun)’dir. Çinliler hun yönetimini tanhu (şanyu) şekilde anar. Kumandan, kağan, han yahut imparator manaları bulunduğu tahmin edilir.
Önemli hun imparatorluğu ile ilgili:
Mö 220’de teoman vasıtasıyla kurulduğu kabul edilir. Daha sonra önemli bir imparatorluk durumuna getiren mete’dir.
Mete, ipek yöntemi egemenliği üzere çin ile savaşmış, mö 200’lerde rakiplerini yenilgiye uğratarak vergiye bağlamıştır.
Mete devrinde; sibirya, çin denizi, japon denizi ve hazar içinde kalan bütün topraklara yargıç olunmuştur.
Mete; çin yerleşik yaşamı ve siyasal tesirinden kaçınmak üzere ülkeyi vergiye bağlayarak yönetmiştir.
Çin’in kalabalık nüfusu altında hunluk özelliklerinin yitirilmek talep edilmemesi de faktördür.
Hunlar’ın dini, şamanizm ve tengricilik olup, senede üç kez önemli ayini bayram düzenleniyordu.
Kazıların neticesi hun başkentinin ulan batur’un kuzeyinde yer alan noin-ula kurganı’nında bulunduğu saptanmıştır.
Hükümdarlık da kut anlayışı egemendi. Hükümdarlığın tanrıdan geldiği görüşü mevcudtu.
Mete’nin vefatı sonrasında bir müddet daha enerjisini devam ettiren hükümet, çinli prenseslerle evlilikler ve bu prenseslerin casusluk aktiviteleri, boylar arasındaki iktidar kavgaları, çin’in ipek yöntemi üstündeki nüfuzunu arttırması vb. Sebeplerle mö 46’da şark hun ve garp hun olmak için ikiye ayrıldı. Bu ayrılışın sebeplerinden bir tanesi de önemli hun imparatorluğunun başlangıcında yer alan ho-han-ye’nin maddi sorunları da ne sebeple kaydederek çin egemenliğine giriş yapmak istemesidir ki, bu fikri kardeşi çiçi, “atalara saygısızlık” kabul edip tutsaklık altına girmeyi reddetmiştir.
Önemli hun imparatorluğu
Ülke, töre hükümlerine nazaran yönetim edilirdi. Tanhunun vazifesi; dirliği temin ederek hakkaniyeti gerçekleştirmek, orduyu kumandanlık etmek, meclisi yönetimi şekilde sıralanabilir. Hükümdarın eşine “ka-tun” (hatun) denirdi ve hatun idarede laf sahibiydi. Hükümdarlık babadan oğla geçmektedir. Ülke oğullar içinde şark, garp ve merkez şekilde miras kalmaktaydı.
Çinliler; engelleyemedikleri hun saldırılarının daha sonra mö 214’te çin sedd’ini inşa etmek mecburiyetinde kaldılar. Bu dev yapı bugün halen bir dünya harikası şekilde kabul edilmektedir. Ming hanedanı yıllarında de yenilenen önemli duvarın bir çok kısmı bugün de hala ayaktadır. Şark hiung-nular en parlak senelerini kumandan mete idaresinde yaşar.
