Osmanlı Bankası, 1856’da kurulan İngiliz sermayeli Bank-ı Osmani (Ottoman Bank) ile 1862 istikrazını üstlenen bir Fransız mali grubunun eşit ortaklığıyla, 1863’te İstanbul’da Bank-ı Osmani-i Şahane adıyla kurulan banka.
Bank-ı Osmani-i Şahane’nin kuruluş yasası niteliğindeki 1863 imtiyaz anlaşmasının süresi 30 yıldı. Sermayesi, yarısı hemen ödenmiş 500’er franklık 135 bin hisseden oluşuyordu. Banka yabancı sermayeli olduğu halde, Osmanlı yasalarına göre kurulduğu için ancak hükümetin izniyle şube açabilecekti. Bankanın sermayesi aşamalı biçimde artırılarak 1875’te 250 milyon franka ulaştı; ödenen sermaye ise 1914’edeğin 125 milyon frankı geçmedi. 1880’de İngilizlerin çekilmesiyle Fransızların toplam içindeki payı yüzde 80’e ulaştı.
Bir “devlet bankası” işleviyle ve buna uygun ayrıcalıklarla kurulan bankanın yönetimi bir ya da iki genel müdürle üç üyeden oluşuyor ve bu yöneticiler 10’u Fransa’da, 10’u da İngiltere’de oturan bir heyetçe seçiliyordu. Osmanlı Devleti’nin banka üzerindeki denetimi bir nazır aracılığıyla gerçekleştirilecekti; ama bu temsilci hiçbir durumda bankanın yönetimine karıştmlmayarak yönetim özgür bırakıldı. Bir ticari bankanın olağan faaliyetleri dışında kağıt para basma ayrıcalığını da elde eden ve ıstanbul’da hükümetin tüm hazine işlemleriyle görevlendirilen Osmanlı Bankası, devlet borçlanmalarında da ayrıcalıklı bir konumdan yararlandı ve böylece yüksek karlar elde edebildi. 1875-76 mali iflası Osmanlı Bankası’nı yerel rakiplerinin çoğundan kurtardı; yeni bir anlaşmayla (1875) banka ek ayrıcalıklar elde etti. Özel bir delegeyle temsil edildiği Düyun-ı Umumiye Idaresi’nin yerleşmesinde anahtar rol oynadı ve “eşit koşullu” devlet borçlanmalarında öncelik hakkından yararlandı. Bankanın karları en elverişsiz yıllarda bile yüzde 5,5’in altına inmedi, ortalama olarak bunun iki katına çıktı.
Karlarının büyük bölümünü Osmanlı Devleti’nin borçlanmalarında yaptığı aracılıktan elde eden Osmanlı Bankası, devletin gelir ve giderleri üzerinde bankaya bir tür denetim yetkisi veren 1875 anlaşması hükümlerine karşılık devletin kısa vadeli borçlanma gereksinimlerini karşılamak için çok çaba harcamadı. 1880 sonrasında Osmanlı topraklarında iştirakler ve doğrudan girişimler yoluyla birçok yeni karlı alana el attı. Bankanın sanayi girişimleri 1914’te toplam işlemlerinin yüzde 15’ini temsil ediyordu; gerçek etkisiyse bunun oldukça üzerindeydi. Belediye hizmetleriyle ilgili şirketlerde, madencilikte, demiryollarında ve benzeri temel donanım şirketleri ile ticari şirketlerde etkin paylarla denetimini artıran banka her türlü ağır sanayi girişiminden uzak durdu. I. Dünya Savaşı’ndan önceki 10 yıllık dönemde hem kendi amaçları, hem de Fransa’nın bölgedeki çıkarları doğrultusunda daha sistemli yatırımlara girişti.
1867-98 arasında 20’si Osmanlı Devleti sınırları içinde olmak üzere Ortadoğu’da 31 şube ve büro açan bankanın 1899-1914 arasında kurulan 52 şubesinden 43’ü Osmarılı Devleti sınırları içindeydi. 1914’te İstanbul’daki genel müdürlük ile Fransa, İngiltere ve Tunus acenteleri dışında, Osmanlı Bankası’nın 62’si Ortadoğu’da olmak üzere 82 şubesi vardı.
Osmanlı Bankası’nın imtiyaz sözleşmesi Cumhuriyet döneminde de değişen koşullara uygun olarak yenilendi. 1930’a değin kısmen merkez bankası işlevini de yürüten Osmanlı Bankası’nın banknot çıkarma yetkisi 1947’ye değin sürdüyse de, 1930’da Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kurulduktan sonra bu yetkiyi kullanmadı. Kurtuluş Savaşı sırasında Ankara Hükümeti’ne yardımcı oLmayan Osmanlı Bankası yönetimi, kendi yetkilerinin kısıtlanacağı ve yetki anlaşmasının yenilenmeyeceği kaygısıyla bir merkez bankası kurulması düşüncesi ve girişimine de karşı çıktı. Son olarak 1952’de yenilenen sözleşmesi 1975’te son buluyordu; sürenin uzatılmayacağı düşüncesiyle banka tasfiye hazırlıklarına giriştiyse de hükümet sözleşmenin yenilenmeyeceği yönünde bir ihbarda bulunmadığı için sözleşme geçerliliğini korudu.
Osmanlı Bankası bugün genel bir ticaret bankası olarak etkinLiğini sürdürmektedir ve dış ekonomik ilişkilerde daha etkin konumdadır. Osmanlı Bankası’nın 1971’de bütün Türkiye’de 93 olan şube sayısı 1982’ye değin 113’e yükselmiş, 1985’te 96’ya, 1987’de 76’ya düşmüştür. Ama bugün de şube sayısı öteki yabancı sermayeli bankaların tümünün şube sayısından fazladır. Osmanlı Bankasi’nın önemli iştirakleri arasında İMTAŞ (İttihad-ı Milli Türk Anonim Sigorta Şirketi), Türkiye Sınai Kalkınma Bankası, Sınai Yatırım ve Kredi Bankası, Rabak ElektroLitik Bakır ve Mamulleri AŞ, İstanbul Turizm ve Sigortacılık AŞ, Umumi Mağazalar TAŞ, Sititur Sigorta Acentalığı Ticaret ve Turizm AŞ sayılabilir.
